Tấm và Cám là hai chị em cùng cha khác mẹ. Mẹ Tấm chết từ hồi Tấm mới biết đi. Sau đó ít năm, người cha cũng chết. Tấm ở với dì ghẻ là mẹ của Cám. Tấm phải làm lụng quần quật suốt ngày, còn Cám được mẹ nuông chiều, chơi dông dài ngày nọ qua ngày kia.
Một hôm, mẹ Cám đưa cho Tấm và Cám mỗi người một cái giỏ và bảo ra đồng bắt tép, ai đầy giỏ thì được thưởng một cái yếm đỏ. Tấm ra đồng không quản trời nắng, mải miết bắt được đầy một giỏ vừa tôm vừa tép.
Còn Cám nhởn nhơ hết bờ này, bụi nọ hái hoa, bắt bướm. Trời đã về chiều mà giỏ của Cám vẫn chưa có gì.
Thấy giỏ của Tấm đầy tép, Cám bảo chị:
- Chị Tấm ơi, đầu chị lấm, chị hãy hụp cho sạch, kẻo về mẹ mắng.
Tấm tin là thật, xuống ao, ra tận chỗ sâu tắm rửa. Tắm xong Tấm lên bờ, sờ đến giỏ tép thì chỉ còn giỏ không, Cám đã trút hết tôm tép của Tấm vào giỏ mình và về trước mất rồi.
Tấm ngồi xuống bờ ruộng, bưng mặt khóc nức nở. Bỗng nhiên Tấm thấy sáng ngời trước mặt… Bụt hiện lên hỏi:
- Sao con khóc?
Tấm kể sự tình cho Bụt nghe. Bụt bảo:
- Con thử xem trong giỏ còn gì không?
Tấm nhìn vào giỏ thưa:
- Chỉ còn có một con cá bống.
Bụt bảo Tấm:
- Con đem cá bống về thả xuống giếng mà nuôi, mỗi bữa đáng ăn ba bát thì con ăn hai bát, còn một thì đem cho bống. Mỗi lần cho bống ăn thì con nhớ gọi:
“Bống bống, bang bang, Mày ăn cơm vàng cơm bạc nhà ta, Chớ ăn cơm hẩm cháo hoa nhà người”
Dứt lời, Bụt biến mất. Tấm theo đúng lời Bụt dặn. Mỗi bữa ăn, Tấm bớt một bát cơm, giấu đi đem cho bống. Mỗi lần nghe tiếng gọi là bống lại ngoi lên mặt nước, đớp kì hết cơm rôi mới lặn xuông.
Thấy sau bữa ăn nào Tấm cũng ra giếng, mụ dì ghẻ sinh nghi, sai Cám đi rình. Một lần kia, sau bữa ăn, Cám liền ra giếng, nấp sau một bụi cây. Nghe Tấm gọi Bống, Cám nhẩm thuộc về kể lại cho mẹ nghe.
Sáng hôm sau, mẹ Cám nắm sẵn một nắm cơm, gọi Tấm đến, đưa cho Tấm và dặn rằng:
- Con ơi, con. Hôm nay con chăn trâu thì chăn đồng xa, chớ chăn đồng nhà làng bắt mất trâu.
Tấm vâng lời dì ghẻ, cho trâu đi ăn thật xa. ở nhà, hai mẹ con Cám đem bát cơm ra giếng, cũng gọi bống như Tấm đã gọi. Bống nổi lên mặt nước, hai mẹ con Cám vội vàng bắt lấy đem về làm thịt.
Đen chiều, Tấm dắt trâu về, cũng như mọi lần, ăn xong, Tấm đem cơm cho bống. Tấm đứng trên bờ giếng gọi mãi mà mặt nước vẫn phang lặng, không thấy bống đâu cả. Một lúc lâu, một cục máu nổi lên. Tấm bưng mặt khóc oà lên.
Giữa lúc ấy, Bụt hiện lên hỏi Tấm:
- Làm sao con khóc?
Tấm kể lại sự tình, Bụt bảo:
- Bống của con, người ta ăn thịt mất rồi, con về nhà nhặt lấy xương nó, kiếm lấy bốn cái lọ mà đựng, rồi đem chôn ở bốn chân giường.
về nhà, Tấm tìm mãi không thấy được cái xương nào. Con gà thấy thế, cất tiếng:
Cục ta cục tác Cho ta nắm thóc, Ta bới xương cho.
Tấm bốc cho gà nắm thóc. Gà vào bếp bới được một lúc thì xương bỗng phơi cả lên mặt tro, Tấm nhặt bỏ vào bốn cái lọ, đem chôn ở bốn chân giường.
Mụ dì ghẻ bắt Tấm làm việc mỗi ngày một nhiều, còn hai mẹ con mụ thì ăn trắng mặc trơn, không hề nhúng tay vào một việc gì
Được ít lâu, có tin nhà vua mở hội. Hai mẹ con Cám hí hửng sắm sửa quần lành áo tốt, còn Tấm vẫn quần áo rách rưới. Đã đến ngày hội, mẹ Cám lấy một đấu gạo trộn với một đấu thóc bảo Tấm rằng:
- Phải nhặt cho xong mớ gạo lẫn thóc này, con mới được đi xem hội.
Dặn xong, mụ tất tả đưa con gái đi ngay.
Ngồi nhặt thóc được một lúc, Tấm thấy tủi thân, oà lên khóc. Bụt lại hiện lên hỏi:
- Làm sao con khóc?
Tấm thưa:
- Hôm nay là ngày hội, dì con đem trộn gạo với thóc bắt con nhặt cho xong mới được đi xem.
Bụt bảo Tấm:
- Để ta sai một đàn chim sẻ xuống nhặt giúp con.
Đàn chim sẻ bay xuống, kêu ríu rít, nhặt thóc ra đằng thóc, gạo ra đằng gạo. Chỉ trong chớp mắt, đàn chim đã nhặt xong. Nhưng nhìn đến bộ quần áo rách như xơ mướp của mình, Tấm tủi thân muốn khóc. Bụt lại hiện lên bảo Tấm:
- Con hãy đào bốn cái lọ ở chân giường lên thì sẽ có quần áo mặc.
Tấm đào lên thì thấy có đủ cả quần áo, khăn, giày đẹp đẽ. Một bộ áo mới ba màu quan lục, màu hoa đào, màu hoàng yến; một cái yếm màu hoa hiên, một cái quần nhiễu điều, rồi nào thắt lưng hoa đào, khăn nhiễu tam giang. Đen đôi giày văn hài thì thật xinh xắn, chỉ đôi chân bé nhỏ của Tấm mới đi vừa. Tấm mặc quần áo, lồng chân vào giày, thấy thứ nào cũng vừa như in. Tấm lại lấy ở một cái lọ ra được một con ngựa bé tí teo. Tấm vừa dắt con ngựa xuống đất thì nó hí lên một tiếng, rồi lớn lên bằng con ngựa thật, có đủ cả yên cương.
Xem thêm truyện cổ tích khác tại chuyên mục Truyện Cổ Tích
Vui sướng quá, Tấm tắm rửa thật sạch sẽ, rồi thay bộ quần áo mới, cưỡi ngựa đi xem hội. Đen chỗ lội, Tấm đánh rơi một chiếc giày xuống nước, Tấm vội xuống ngựa mò mãi mà không thấy.
Một lúc sau, voi của vua đi đến chỗ lội, cứ gầm lên không chịu đi. Vua sai lính hầu thử xuống nước mò xem, thì nhặt được một chiếc giày. Vua truyền lệnh hễ trong đám đàn bà con gái đi xem hội, ai ướm vừa chiếc giày thì vua sẽ lấy làm vợ.
Đàn bà, con gái trong đám hội chen nhau đến ướm thử chân. Cả hai mẹ con Cám cũng đến ướm, nhưng không chân ai vừa cả. Đen lượt Tấm xin đến ướm thử, thì vừa như in. Chiếc giày văn hài mà vua bắt được với chiếc giày Tấm đang xách ở trên tay vừa đúng một đôi.
Cám đứng ngoài xem, thấy một người con gái xinh đẹp trông giống Tấm, liền gọi mẹ bảo rằng:
- Mẹ ơi, trông ai như chị Tấm nhà ta!
Mẹ nó bảo:
- Chuông khánh còn chẳng ăn ai, nữa là mảnh chĩnh ném ngoài bờ tre. Chị Tấm nhà mày làm gì có quần áo đẹp mà đến đây!
Đen khi quân lính đem kiệu đến rước Tấm về cung, hai mẹ con Cám sán đến gần xem, mới biết đích thực là Tấm. Hai mẹ con đều lấy làm lạ, không biết Tấm đã lấy được quần áo và ngựa ở đâu mà đẹp thế.
Vào cung vua, Tấm rất sung sướng, nhưng Tấm vẫn nhớ con trâu mà mình thường chăm bón những ngày sương thu nắng hạ. Nhân ngày giỗ bố, Tấm xin phép vua về thăm nhà.
Thấy Tấm bây giờ sung sướng, mụ dì ghẻ rất ghen ghét nhưng ngoài mặt thì niềm nở, vui cười. Mụ bảo Tấm:
- Con trèo lên cây cau, xé lấy một buồng để cúng bố.
Tấm vâng lời, trèo lên cây. Tấm đang mải với tay để xé buồng cau thì mụ dì ghẻ chặt gốc cây. Thấy cây rung chuyển, Tấm hỏi thì mụ trả lời:
- Dì đuổi kiến cho con đấy mà!
Cây cau gãy. Tấm ngã lộn xuống ao chết. Mụ dì ghẻ lột hết quần áo của Tấm mặc vào cho Cám và đưa con gái mình vào cung, nói dối là Tấm không may bị ngộ cảm chết, nên đưa em vào thay chị.
Tấm hóa thành chim vàng anh và bay vào cung vua. Vua đi đâu chim cũng bay theo. Thấy Cám thua chị đủ mọi bề, và thấy con chim quấn quýt với mình, vua tưởng nhớ Tấm, bảo chim vàng anh rằng:
“Vàng ảnh vàng anh, Có phải vợ anh, Chui vào tay áo!”
Vua vừa nói dứt lời, chim vàng anh chui tọt vào tay áo vua.
Một hôm, trong khi Cám giặt áo cho vua, chim vàng anh đậu ở cành cao hót rằng:
Giặt áo chồng tao thì giặt cho sạch, Giặt mà không sạch tao vạch mặt ra.
Cám giặt xong, mang áo phơi. Chim lại hót:
Phơi áo chồng tao thì phơi bằng sào, Chớ phơi bờ rào rách áo chồng tao.
Nghe chim hót như vậy, Cám vừa lo sợ vừa tức giận. Vua rất yêu chim, chim ở lồng son, đi đâu cũng xách đi theo. Thấy thế, Cám càng thêm ghét chim.
Một hôm Cám về nhà chơi, đem chuyện kể với mẹ, mẹ nó bảo: “Bóp chết con chim đi, đem nướng cho mèo ăn, rồi chôn lông chim cho mất tích”.
về cung vua, Cám rình lúc vắng người, bóp chết chim vàng anh nướng cho mèo ăn, còn lông chim đem chôn sâu ngoài vườn đúng như mẹ nó dặn. Chẳng bao lâu, ở chỗ chôn lông chim mọc lên một cây xoan đào thật đẹp, cây lớn rất mau, cành lá sum sê.
Vua thấy cây xoan đào đẹp, liền mắc võng vào cây nằm nghỉ. Cứ mỗi khi nằm dưới bóng mát cây xoan đào, vua như thấy hình ảnh Tấm hiện ra trước mắt, nên lại càng quấn quýt với cây, không thiết gì đến Cám. Cám không nói ra, nhưng trong lòng ghen lồng lộn.
Nhân một ngày gió bão, vua lại đi vắng, Cám chặt cây đi, lấy gỗ xoan đào đóng khung cửi. Mỗi khi Cám ngồi dệt vải, con ác bằng gỗ trên khung cửi kêu:
“Cót ca, cót két Lấy tranh chồng chị, Chị khoét mắt ra”.
Nghe con ác kêu, Cám sởn cả tóc gáy, vội ném thoi đi không dám dệt nữa.
Cám về nói với mẹ, mẹ nó bảo đốt khung cửi đi và đem tro đổ rõ xa. Cám đốt khung cửi đi, rồi đem tro đổ tận bên đường thật xa cung vua.
ở đống tro bên đường, chẳng bao lâu mọc lên một cây thị lớn, cành lá sum sê. Cây thị ra nhiều hoa, nhưng chỉ đậu một quả thật to ở một cành cao tít.
Gần đó, có một bà cụ bán hàng nước, tính tình hiền hậu. Mỗi khi đi qua gốc thị, bà lại ngẩng đầu lên nhìn quả thị, tấm tắc khen: “Sao mà thị đẹp thế”. Một hôm bà ngẩng lên nhìn, thấy quả thị đã chín vàng, bà tần ngần đứng dưới gốc cây giơ bị ra hứng, rồi lẩm bẩm:
Thị ơi, thị hỡi, Thị rụng bị bà, Thị thơm bà ngửi, Chứ bà không ăn.
Bà cụ dứt lời thì quả thị rụng ngay vào giữa bị. Bà cụ đem thị về nâng niu trên tay. Đêm ngủ, bà để thị ở đầu giường, ngày nào đi chợ bà cũng dặn thị:
Thị ở coi nhà, Đe bà đi chợ, Mua quà thị ăn.
Bà cụ vừa đi khỏi nhà, thì một cô gái bé tí từ trong quả thị chui ra, và chỉ phút chốc, cô gái trở thành cô Tấm xinh đẹp. Tấm quét dọn nhà cửa sạch sẽ, làm cơm canh để phần bà cụ. Lần nào đi chợ về, bà cũng thấy mọi thứ đều ngăn nắp, có sẵn cơm dẻo, canh ngọt để phần.
Một hôm, bà giả vờ đi chợ, rồi rón rén trở về nấp ở cửa ngoài. Tấm lại ở trong quả thị chui ra như mọi lần, thu dọn trong nhà. Nhìn thấy một người con gái xinh đẹp lại hay làm như thế, bà cụ vui sướng quá, chạy ngay vào ôm chầm lấy Tấm và xé tan vỏ thị đi. Từ đó Tấm ở với bà lão bán hàng. Hai người yêu thương nhau như mẹ con, người ngoài không ai biết, tưởng Tấm là con gái bà cụ mới ở xa về. Bao nhiêu công việc gói bánh, têm trầu, Tấm đều làm hết, chỉ riêng việc bán hàng mời khách là Tấm để bà cụ.
Một hôm, vua đi qua, thấy quán nước sạch sẽ ghé vào ngồi nghỉ. Bàn cụ rót nước, đưa trầu vua ăn. Thấy trầu têm cánh phượng rất khéo, giống hệt như miếng trầu của vợ mình têm khi xưa, vua liền hỏi bà cụ:
- Trầu này ai têm?
Bà cụ đáp:
- Con gái già têm.
Vua ngỏ ý muốn gặp người con gái. Bà cụ gọi Tấm ra, vua nhận ngay ra vợ mình.
Vua kể rõ sự tình với bà cụ và xin đón Tấm về cung. Tấm lạy chào bà cụ, trả ơn bà cụ rất hậu và trở về cùng với vua. Từ đó Tấm được sung sướng mãi, còn hai mẹ con Cám bị vua đuổi ra khỏi cung.
